Diugoń przybrzeżny, diugoń, dugoń lub piersiopławka (Dugong dugon) – morski ssak zaliczany do rzędu brzegowców, jedyny współcześnie żyjący przedstawiciel rodziny diugoniowatych. Diugonie przybrzeżne są ssakami dużymi, przystosowanymi do życia wodnego i niezdolnymi do poruszania się na lądzie. Dorosłe osobniki osiągają długość rzędu 3 metrów, przy masie ciała około 400 kg. Są roślinożercami, jedzą przez cały dzień i odżywiają się trawą morską. Żyją stadnie w wodach mórz tropikalnych i subtropikalnych − w wodach przybrzeżnych, w lagunach, rzekach i zatokach oraz w szerokiej równi pływowej odsłanianej w czasie odpływu morza. Zamieszkują region indopacyficzny – od wschodnich wybrzeży Afryki i Morza Czerwonego po Australię, Wyspy Marshalla, Wyspy Salomona i Nową Kaledonię.
Populacje diugoni sukcesywnie się zmniejszają. Czerwona księga gatunków zagrożonych zalicza D. dugon do gatunków narażonych na wyginięcie.
Ro
RoślinożerneFitofag, roślinożerca – organizm roślinożerny, odżywiający się roślinami lub częściami roślin. W ekosystemie roślinożercy stanowią pi...
Tr
TrawożerneWo
WodnePr
PrzedspołecznePł
PławnyNo
NomadyczneŻy
ŻyworodneŻyworodność, żyworództwo, wiwiparia – rodzaj reprodukcji polegający na tym, że komórki jajowe zapładniane są w obrębie dróg rodnych sami...
Zw
Zwierzęta pasące sięWypas – wyprowadzanie i pilnowanie grupy zwierząt na pastwiskach, co jest ściśle związane z gospodarką pasterską. W Beskidach wypasano najcze...
Wi
WielomęstwoSp
SpołeczneSt
StadneStado – grupa osobników tego samego, rzadziej różnych gatunków zwierząt, żyjąca na określonym terytorium, związana mniej lub bardziej zaaw...
Ni
Nie migrująceD
zacznij od...Dz
Dziwne zwierzętaDiugonie są dużymi ssakami wodnymi o wrzecionowatym kształcie tułowia, zwężającym się ku tyłowi. Dorosłe osobniki osiągają długość rzędu 3 metrów, choć opisywany rekordzista z indyjskiego dystryktu Surat miał rzekomo aż 406 cm długości przy masie ciała 1016 kg. W wydanym w 1993 roku przewodniku na temat gatunków morskich ssaków specjaliści FAO uznali jednak, że był to prawdopodobnie błąd pomiarowy i określili maksymalny udokumentowany wymiar na 3,3 m przy masie około 400 kg. Dymorfizm płciowy wyraża się większymi rozmiarami samic. Diugonie nie mają zewnętrznie zaznaczonej szyi, ale głowa zachowuje ruchliwość.
Płetwa ogonowa – podobnie jak u wymarłej już krowy morskiej – ustawiona jest poziomo, a na końcu jest rozdwojona, wcięta i rozwidlona, z ostrymi końcami. Przednie kończyny przekształcone są w płetwy, z zaznaczonymi pięcioma palcami, a kończyny tylne są zredukowane. Diugonie nie mają płetwy grzbietowej. Na płetwach piersiowych nie ma kopytek, które występują u manatów. Drobny, miękki włos jest bardzo rzadko rozmieszczony na ciele, średnio co 30–50 mm. Grzbiet diugonia ma barwę brunatnoszarą, boki − szarą, zaś brzuch − ciemnocielistą. Ubarwienie poszczególnych osobników czy populacji może być jednak zróżnicowane.
Pysk jest wystający, tępo zakończony, przystosowany do żerowania przy dnie. Wargi, wywinięte w bardzo charakterystyczny sposób, są elementem dominującym sylwetki. Górna warga jest mocno rozwinięta i ruchliwa, dzięki czemu łatwo wyrywa rośliny morskie. Na pysku diugonia przybrzeżnego widać dużo najeżonych włosów, które prawdopodobnie przyjęły funkcję włosów czuciowych. Oczy diugonia są małe, czarne, okrągłe. Powieki nie mają rzęs. W powiekach umieszczone są gruczoły wydzielające oleisty płyn, który chroni oczy przed działaniem silnie zasolonej wody morskiej. Po wyciągnięciu diugonia przybrzeżnego nad powierzchnię wody wydzielina zbiera się kąciku oka w postaci tzw. łzy syreniej, która bywa traktowana przez ludy Oceanii jako amulet. Blisko oczu leżą pozbawione małżowiny uszy, z bardzo wąskim otworem, o średnicy 3 mm. Do rozdrabniania pokarmu służą grube, pokryte brodawkami płyty rogowe, umiejscowione w przedniej części żuchwy i szczęki. Uzębienie straciło na znaczeniu i stopniowo ulega redukcji. Współczesne diugonie mają tylko trzonowce i siekacze. Między nimi jest przerwa. Siekacze są dobrze wykształcone tylko u samców, zaś u samic pozostają w zawiązkach w zębodołach. W żuchwie siekacze pojawiają się bardzo wcześnie, ale są tracone jeszcze w młodości. Zarówno samce jak i samice mają 5 par trzonowców zarówno w żuchwie jak i szczęce, ale zwykle nie występują wszystkie równocześnie. Przednie trzy pary są tracone w młodym wieku, zaś tylne dwie wyrastają z czasem. Czasem jednak także one bywają tracone.
Dwa gruczoły mlekowe ułożone są piersiowo w okolicy dołu pachowego. Sutki dorosłych samic mają długość 25–30 mm i około 80 mm podczas laktacji.
Kościec diugonia przybrzeżnego jest bardzo masywny, w kościach kończyn nie ma jamy szpikowej. Kości szczęki i żuchwy są wyposażone w płyty rogowe. Kość nosowa nie występuje. Oczodół jest mały, a kość łzowa jest dobrze wykształcona. Kręgosłup diugonia składa się z 7 kręgów szyjnych, 19 piersiowych, 4 lędźwiowych, 1 kręgu krzyżowego, 27 kręgów ogonowych. Kość krzyżowa nie występuje. Żeber jest 19 par. Mostek jest mały, nie ma obojczyków, a łopatka jest wypukła. Kość ramienna jest krótka, mocna.Kość promieniowa i kość łokciowa połączone są obwodowo. Nadgarstki i śródręcza są znacznie zredukowane. Pierwszy palec jest słabiej wykształcony niż pozostałe. U niektórych osobników składa się z dwóch kości, a u innych zredukowany jest do jednej. Diugoń przybrzeżny nie ma pazurów. Nie ma także kości łonowych. Kość kulszowa i kość biodrowa są w zaniku.
Serce diugonia przybrzeżnego znajduje się w części mostkowej klatki piersiowej. Wierzchołek komory ma szczelinę; z nadprzeponowej części ciała krew zbierają dwie żyły główne górne. Klasycznie, jak u innych ssaków – w mózgu i w innych częściach ciała funkcjonuje rozbudowana sieć dziwna. Mózg jest mały; szyszynka nie występuje. Przepona leży ukośnie. Nerki są podłużne.
Krótki język dorosłego diugonia osiąga około 14 cm. Gruczoły ślinowe są dobrze wykształcone, tchawica krótka. Płuca – ułożone wzdłuż części grzbietowej – są spłaszczone i sięgają aż do nerek. Przełyk jest wąski, wątroba masywna, a trzustka dobrze rozwinięta. Układ pokarmowy jest bardzo długi, za sprawą rozbudowanych jelit. Długość jelita cienkiego diugonia jest równa 4–5 krotnej długości całego zwierzęcia, zaś jelita grubego aż 9-krotności długości jego ciała. Układ pokarmowy jest wyposażony w jelito ślepe. Macica samicy diugonia jest dwurożna, lecz zarodek rozwija się tylko w jednej części.
W przeciwieństwie do innych brzegowców (manatowate czy też wymarła syrena morska), zamieszkujących tylko w określonych lokalizacjach, populacje diugoni przybrzeżnych są rozproszone na dużej przestrzeni w regionie indopacyficznym, pomiędzy 32°E a 170°W oraz 35°S a 40°N.
W XVII wieku polowano na diugonie w wodach wokół Mauritiusa. W pierwszej połowie XX wieku diugonie były widywane u wybrzeży: wschodniej Afryki, Madagaskaru, wyspy Mafia, Kenii, Morza Czerwonego, Indii, wyspy Cejlon, Andamanów, indyjskiego stanu Rakhine, a także Archipelagu Mergui w Mjanma, Wysp Riukiu, Tajwanu, Malezji, Filipin, północnej Australii, Cieśniny Torresa, australijskiego stanu Queensland, zachodniej Australii, Nowej Gwinei, Karolin, Wysp Salomona, Wysp Marshalla oraz Nowej Kaledonii. Sygnalizowano wówczas także ich obecność u wybrzeży Kiusiu, Gunsan i Korei, ale brakowało pewnych potwierdzeń.
Diugonie najczęściej zamieszkują wody o głębokości około 3–4 metrów. Żyją stadnie w wodach mórz tropikalnych i subtropikalnych − w wodach przybrzeżnych, w lagunach, rzekach i zatokach oraz w szerokiej równi pływowej odsłanianej w czasie odpływu morza. Diugonie wymagają ciepłych wód. Mało wędrują, ale przemieszczają się wraz z ubożeniem lokalnych żerowisk.
Diugonie przybrzeżne są ssakami dużymi, przystosowanymi do życia wodnego i niezdolnymi do poruszania się na lądzie. Dobrowolnie wody nie opuszczają. Są monogamistami. Prowadzą życie rodzinne, zazwyczaj w składzie: samiec, samica i potomek. Czasem żyją w małych stadach liczących do 6 osobników. Wykazują wobec siebie bardzo duże przywiązanie. Gdy schwytany zostaje jeden członek rodziny, to drugi zwykle podąża za nim, stając się przy tym bardzo łatwym celem dla łowiących. Zoolodzy odnotowali jednak kilkukrotnie występowanie stad liczących po kilkaset osobników. Stada takie stwierdzono w 1967 roku u wschodnich wybrzeży Australii oraz w wodach somalijskich. Populacje diugoni przybrzeżnych się zmniejszają, jednak po 9 latach w wodach na północ od australijskiego Cooktown stwierdzono funkcjonowanie dużej, liczącej 500–600 sztuk populacji diugoni żyjących razem w 13-kilometrowym pasie wód przybrzeżnych. Ta tendencja bywa kojarzona z możliwościami komunikowania się diugoni. Aborygeni twierdzą, że stadami przewodzą osobniki, które potrafią wydawać głośne gwizdy i kierują w ten sposób całą kolonią.
Diugonie przybrzeżne rzadko wydają dźwięki o częstotliwości słyszalnej przez człowieka. Naukowcy odnotowali jednak wydawane przez nie dźwięki przypominające beczenie owiec. Stwierdzili także, że przestraszone zwierzęta alarmują się gwizdami. Dźwięki wydawane przez diugonie są zwykle niskiej częstotliwości, rzędu 3–8 kHz. W 2004 roku w wodach przybrzeżnych wyspy Talibong, leżącej w rejonie tajlandzkiej części Półwyspu Malajskiego, naukowcy przeprowadzili badania dźwięków wydawanych przez diugonie i zarejestrowali w ciągu 164 godzin aż 3453 sygnałów wysyłanych przez te zwierzęta. Najwięcej dźwięków rejestrowano zwykle pomiędzy godziną 3:00 a 6:00.
Naukowcy nie zaobserwowali migracji diugoni przybrzeżnych. Prawdopodobnie to jest przyczyną występowania ich w odległych, odizolowanych od siebie lokalizacjach. Ewentualne wędrówki tych diugoni mogą się jedynie odbywać wzdłuż wybrzeży poszczególnych lądów czy wysp.
Diugonie przybrzeżne są roślinożercami. Odżywiają się trawą morską. Dobór składników wyżywienia jest związany ze składem chemicznym danych traw oraz ich strukturą. Najchętniej wybierane są te gatunki traw, które mają najniższą zawartość włókna, a dużą zawartość azotu. Największym przysmakiem są bałwanice Cymodocea serrulata i Cymodocea isoetifolia, należąca do haloduli Halodule uninervis oraz Halophila ovalis i Enhalus acoroides z rodziny żabiściekowatych. Czasami menu jest uzupełniane Halophila stipulacea. Badany przez naukowców skład treści żołądków diugoni żerujących w Cieśninie Palk w indyjskim Mandapam wykazał, że niektóre osobniki zapełniały żołądki w 80% trawami morskimi Halophila, a tylko w 10% Cymodocea serrulata. Resztę stanowiły pozostałości Halodule uninervis. Z badania tego wynika, że diugonie przybrzeżne nie mają jednolitych preferencji żywieniowych. W poszczególnych lokalizacjach występowania diugoni ich dieta jest zależna od składu lokalnych gatunków trawy morskiej.
Diugonie przybrzeżne są żarłoczne, jedzą przez cały dzień. Ich żołądek mieści 10–24 kg pożywienia. Dziennie zjadają trawy morskie o łącznej masie 8–15% ich masy ciała. Badane okazy zawsze miały zapełnione żołądki i jelita.
Na diugonie poluje żarłacz tygrysi.
Dojrzałość samców nie oznacza gotowości do rozrodu. Badania przeprowadzone przez zoologów wykazały, że znaczna część samców, których wielkość i stan uzębienia wskazują na dojrzały wiek, nie miało nasienia w jądrach. Tylko 9 na 27 diugoni przybrzeżnych zbadanych w australijskich wodach między Townsville a wyspą Mornington było aktywnych płciowo. Aktywność odnotowano w miesiącach: maj, lipiec, sierpień oraz październik, ale tylko czterech z ośmiu upolowanych latem 1976 roku przez Aborygenów samców było gotowych do rozrodu. Rok później na osiem upolowanych zwierząt tylko jedno znajdowało się w fazie aktywności płciowej.
Nie ma dokładnych informacji, kiedy samica po raz pierwszy rodzi, prawdopodobnie między 10. a 17. rokiem życia. Najmniejsza, badana w 1973 roku samica miała 2,3 metra długości. Ciąża trwa około 13–14 miesięcy lub do 15 miesięcy, a przerwa między porodami wynosi 2,4–7 lat. Zwykle rodzi się 1 młode, choć rybacy relacjonowali, że spotykali samice z młodymi bliźniakami. Jones opisał w 1959 roku płód diugonia, który mierzył 95 cm. Jest to prawdopodobny wymiar, mimo że inni zoolodzy podawali znacznie większe wyniki. Młode po urodzeniu ważą około 20 kg. Poród odbywa się pod wodą, a zaraz po nim matka wynurza się z potomkiem na powierzchnię, by mógł po raz pierwszy zaczerpnąć powietrza. Podczas karmienia młodych samice pływają na grzbiecie, układając dziecko na sobie. Umożliwiają mu w ten sposób dostęp do gruczołów mlekowych. Czasami podtrzymują przy tym malca za pomocą przednich kończyn. Matki są bardzo opiekuńcze. Swoje dzieci wożą na grzbiecie. Młode są karmione mlekiem matki nawet do 14–18 miesiąca życia.
Szacowany przez wielu zoologów maksymalny wiek diugoni przybrzeżnych to 20 lat. Helene Marsh, specjalistka zajmująca się od lat diugoniami, twierdzi, że ich maksymalny wiek może sięgać 50 lub nawet 60 lat.
Fakt, że diugonie przybrzeżne zamieszkują wody o głębokości około 3–4 metrów w pasie przybrzeżnym oraz w szerokiej równi pływowej odsłanianej w czasie odpływu morza, wpływa bardzo niekorzystnie na ich bezpieczeństwo. Na tych wodach łatwo padają ofiarami morskich drapieżników. Stają się łatwym celem polowań i innych działań człowieka. Populacja nie potrafi się jednak szybko odbudowywać. Diugonie rozmnażają się bardzo wolno. Samica rodzi zwykle nie wcześniej niż w wieku 10 lat, ciąża trwa ponad rok, matka rodzi najczęściej tylko jedno młode, a między porodami zachowuje przerwę od 2, 4 do 7 lat na wychowanie potomka. Populacja diugoni przybrzeżnych zmniejsza się więc sukcesywnie o około 5% rocznie.
Ekosystem traw morskich jest bardzo czuły na działalność człowieka. Niszczy go trałowanie sieciami rybackimi, poszukiwania surowców kopalnych, pogłębianie dna czy mechaniczne działanie śrub łodzi motorowych. Ponadto trawy morskie zamierają z powodu zanieczyszczania wód ściekami, detergentami i metalami ciężkimi. Okresowo zniszczenia w setkach kilometrów kwadratowych ekosystemu powodują cyklony, huragan i powodzie. Negatywny wpływ na trawy morskie wywiera także coraz mniejszy dopływ światła przez zanieczyszczoną wodę. Jeden z najbardziej ulubionych przez te diugonie gatunków – Halophila ovalis – jest bardzo czuły pod tym względem. Ujemny wpływ na stan ekosystemu ma także ocieplenie klimatu.
Na zmniejszanie populacji diugoni przybrzeżnych wpływ mają także ustawiane w wodach przybrzeżnych sieci grodzące dostęp rekinom, działalność kłusowników, zagrożenie ze strony śrub okrętów oraz rosnący poziom hałasu.
W 2002 roku z inicjatywą skoordynowania działań ochronnych zwierząt regionu pacyficznego wystąpił „South Pacific Regional Environment Programme” (SPREP). Konsekwencją było przyjęcie przez zrzeszone państwa Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (CMS). „Rekomendacja 7.5” do tego aktu określa porozumienie w zakresie ochrony diugoni przybrzeżnych. W marcu 2011 roku Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) przyjął „Pacyficzny plan działania na Rok Diugonia”. Poszczególne państwa regionu zamieszkiwanego przez diugonie przybrzeżne – w tym Tajlandia, Madagaskar, Mjanma, Sri Lanka, Mozambik, Tanzania, Papua-Nowa Gwinea i Australia – podjęły działania legislacyjne i edukacyjne zmierzające do ochrony gatunku. W indywidualnych działaniach ochrony diugoni głos zabiera także Greenpeace.
