Alka olbrzymia (Pinguinus impennis) – wymarły gatunek ptaka z rodziny alk (Alcidae), który wyginął w połowie XIX wieku. Był jedynym współczesnym przedstawicielem rodzaju Pinguinus. Nie jest blisko spokrewniony z pingwinami (Sphenisciformes), które odkryte zostały później, a swoją nazwę otrzymały od żeglarzy ze względu na skojarzenie z alkami olbrzymimi.
Alki olbrzymie gniazdowały na izolowanych skalistych wysepkach z łatwym dostępem do oceanu i obfitości pożywienia, co jako rzadkie w naturze zjawisko umożliwiało im gniazdowanie w nielicznych miejscach. Poza sezonem lęgowym przebywały na wodach północnego Oceanu Atlantyckiego. Docierały na południe aż po północną Hiszpanię oraz do wybrzeży Kanady, Grenlandii, Islandii, Wysp Owczych, Norwegii, Irlandii i Wielkiej Brytanii.
Alki olbrzymie osiągały 75–85 cm wysokości i masę ciała blisko 5 kg, co czyniło je drugimi pod względem wielkości ptakami w rodzinie alk (większe były wymarłe alki Miomancalla). Miały czarny grzbiet i biały brzuch. Skrzydła liczyły zaledwie 15 cm długości, co skutkowało nielotnością. Ptaki te jednak doskonale pływały, co wykorzystywały w trakcie polowań, żywiąc się głównie rybami. Na lądzie alki olbrzymie poruszały się niezręcznie. Łączyły się w pary na całe życie. Gniazdowały w bardzo gęstych koloniach.
Alki olbrzymie stanowiły ważną część wielu rdzennie amerykańskich kultur, zarówno jako źródło pokarmu, jak i zwierzę symboliczne. Licznych zmarłych z okresu od 7000 lat p.n.e. do XVIII wieku chowano z kośćmi alki olbrzymiej. Wielu europejskich odkrywców Ameryki chętnie wykorzystywało alki olbrzymie jako źródło pożywienia lub przynętę podczas połowów. Puch był w Europie wysoce pożądany. W wyniku polowań zmniejszała się liczebność alk olbrzymich, co zwiększało zainteresowanie europejskich muzeów i prywatnych kolekcjonerów ich skórkami i jajami. 3 czerwca 1844 na Eldey u wybrzeży Islandii zabito prawdopodobnie ostatnie dwa ptaki. Alka olbrzymia wspomniana jest w kilku powieściach, zaś wydawane przez American Ornithologists’ Union The Auk swoją nazwę otrzymało dla upamiętnienia alki olbrzymiej.
Alki olbrzymie osiągały 75–85 cm wysokości stojąc, zaś ich masa ciała wynosiła blisko 5 kg. Czyniło je to drugimi pod względem wielkości członkami zarówno całej rodziny alk, jak i rzędu siewkowych (Charadriiformes); pierwszymi były Miomancalla. Alki olbrzymie z północy przeciętnie były większe od tych z południa. Samce i samice miały podobne upierzenie, są jednak dowody na istnienie różnic w rozmiarach ciała, szczególnie dzioba i kości udowej. Grzbiet miał kolor głównie połyskliwie czarny, brzuch – biały. Szyja i nogi były krótkie, głowa i skrzydła – niewielkie. Ze względu na grubą warstwę tłuszczu niezbędną do ogrzania ciała alki olbrzymie zdawały się mieć okrągłą sylwetkę. W lecie nad okiem pojawiała się szeroka biała plama. Tęczówka miała barwę piwną lub orzechową. W zimie alki olbrzymie pierzyły się, a białą plamę nad okiem zastępował biały pasek łączący oczy. Latem broda i gardło przybierały barwę czarnobrązową, a wnętrze dzioba – żółtą. Na zimę gardło bielało. Niektóre osobniki miały mieć szare boki ciała, jednak nie jest znana częstość występowania takiej barwy lub jej powiązanie z porami roku. Dziób był duży, na końcu zagięty; liczył około 11 cm długości. Na szczęce i żuchwie obecne były białe rowki: do 7 na szczęce i 12 na żuchwie; zimą stawały się mniej liczne. Skrzydła mierzyły zaledwie 15 cm długości, zaś najdłuższe ich pióra – 10 cm. Stopy i krótkie pazury cechowała barwa czarna, błonę między palcami – czarnobrązowa. Nogi ulokowane były daleko w tyle ciała, co zapewniało siłę podczas pływania i nurkowania.
Pisklęta opisywano jako szare i pokryte puchem, jednakże ze względu na brak zachowanych okazów ich dokładny wygląd jest nieznany. Osobniki młodociane miały mniej wyżłobień na dziobie, ponadto upierzenie ich szyi było pstrokate, czarno-białe. Biała plama nad okiem nie występowała, w jej miejsce obecna była szara linia przebiegająca przez oczy (okalane białymi obrączkami ocznymi) aż pod otwory uszne.
Alki olbrzymie odzywały się między innymi niskim rechoczącym dźwiękiem i ochrypłym krzykiem. Pewien żyjący w niewoli osobnik w razie zaniepokojenia odzywał się bulgoczącym głosem. Nie są znane inne głosy alk olbrzymich; uznaje się, że były podobne do tych alki zwyczajnej, jedynie głośniejsze i głębsze.
Alki olbrzymie występowały na chłodnych wodach północnego Oceanu Atlantyckiego u wybrzeży Kanady, północno-wschodniego USA, Norwegii, Grenlandii, Islandii, Wysp Owczych, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Francji oraz Półwyspu Iberyjskiego.
Alki olbrzymie opuszczały wody Atlantyku jedynie podczas sezonu lęgowego, poza nim nawet odpoczywały na wodzie. Ich kolonie umiejscowione były na obszarze od Morza Baffina po Zatokę Świętego Wawrzyńca, dalej na obszarze północnego Atlantyku, w tym Islandii, oraz w Norwegii i Wielkiej Brytanii. Jako miejsca zakładania kolonii wybierały skaliste wyspy z opadającymi wybrzeżami, które umożliwiały im dostęp do wody. Były to dość trudne do spełnienia warunki i uważa się, że istniało nie więcej niż 20 kolonii alk olbrzymich. Miejsca rozrodu musiały również znajdować się blisko zasobnych w pokarm żerowisk i leżeć z dala od interioru, tak by nie docierały do nich drapieżniki pokroju niedźwiedzi polarnych i ludzi. Znane są lokalizacje jedynie 7 dawnych kolonii lęgowych: Papa Westray (Orkady), St Kilda u wybrzeża Szkocji, Grímsey, Eldey i współcześnie nieistniejąca Geirfuglasker u wybrzeży Islandii, Funk Island (Nowa Fundlandia) i Wyspy Magdaleny w Zatoce Świętego Wawrzyńca. Prawdopodobnie alki olbrzymie mogły też gniazdować na Cape Cod w Massachusetts. Do przełomu XVIII i XIX wieku obszary lęgowe alk olbrzymich ograniczone zostały do Funk Island, Grímsey, Eldey, Zatoki Świętego Wawrzyńca i St Kildy. Na Funk Island istniała największa znana kolonia. Po opierzeniu się piskląt alki olbrzymie migrowały zarówno na północ, jak i na południe od miejsc gniazdowania, zaś późną jesienią i zimą zwykły przemieszczać się na południe.
Były pospolite w Grand Banks w Nowej Fundlandii. Nie stwierdzono, by zapuszczały się dalej na południe niż do zatoki Massachusetts. Prace archeologiczne wykazały obecność szczątków alk olbrzymich w Nowej Anglii i południowej Hiszpanii. Szczątki alki olbrzymiej znaleziono najdalej na południe na Florydzie, gdzie mogły być obecne podczas czterech okresów: w okolicy 1000 roku p.n.e. i 1000 roku n.e. oraz w XV i XVII wieku. Niektórzy autorzy sugerowali, że kości z Florydy mogły pochodzić z handlu. Plejstoceńskie szczątki wskazują również na ich występowanie w południowej Francji, we Włoszech i na innych wybrzeżach Morza Śródziemnego.
Alki olbrzymie nigdy nie zostały zaobserwowane i opisane przez współczesnych naukowców za czasów ich występowania, toteż znane są wyłącznie z informacji pochodzących od laików, między innymi żeglarzy, stąd ich zwyczaje są słabo poznane i trudne do opisania. Wiele informacji można wywnioskować z wiedzy dotyczącej zwyczajów blisko spokrewnionych alk zwyczajnych i z pozostałości tkanek miękkich.
Alki olbrzymie chodziły powoli, niekiedy na nierównym terenie pomagały sobie skrzydłami. Biegały niezgrabnie, krótkimi krokami, w linii prostej. Zagrażało im niewiele drapieżników, głównie były to ssaki morskie (jak orki oceaniczne) i bieliki amerykańskie. W koloniach lęgowych posilały się niedźwiedzie polarne. Wedle opisów alki olbrzymie nie miały wrodzonego lęku przed ludźmi, którym sprzyjała ich nielotność i niezgrabność na lądzie. Ludzie odławiali te ptaki dla pozyskania pokarmu, piór oraz okazów do muzeów i prywatnych kolekcji. Alki olbrzymie reagowały na dźwięki, jednak rzadko okazywały strach na sam widok czegoś. Agresywnie broniły się dziobem zarówno w koloniach lęgowych, jak i w obliczu zagrożenia czy niewoli ze strony człowieka. Uważa się, że żyły do 20–25 lat. Zimą alki olbrzymie przemieszczały się na południe w parach lub małych grupach, nie całymi koloniami.
Alki olbrzymie doskonale pływały, swoich skrzydeł używając jako siły napędowej pod wodą. Podczas pływania głowę trzymały w górze, wciągały natomiast szyję. Potrafiły przechylać się, zmieniać kierunek i obracać się pod wodą. Wiadomo, że nurkowały na głębokość do 76 m, twierdzono, że miały nurkować i do 1 km głębokości. Ze względu na potrzebę oszczędzania energii w większości nurkowały płytko. Potrafiły wstrzymywać oddech na okres do 15 minut, dłużej od fok. Duża głębokość nurkowania ograniczała konkurencję z innymi alkami. Alki olbrzymie były zdolne do przyśpieszania pod wodą i wyskakiwania na półki skalne nad wodą.
Alki olbrzymie przeważnie żerowały w wodach płytszych niż te wybierane przez inne alki, choć po sezonie lęgowym widywano je nawet 500 km od wybrzeży. Uważa się, że kooperowały przy polowaniu. Ich głównym pożywieniem były ryby, przeważnie mające 12–20 cm długości i ważące 40–50 g. Sporadycznie łapały jednak zdobycz, której długość ciała stanowiła połowę ich własnej. W oparciu o badania szczątków znalezionych na Funk Island wraz z kośćmi alki olbrzymiej oraz założenia oparte o ekologię i morfologię wywnioskować można, że najchętniej wybieraną zdobyczą były menhadeny (Brevoortia tyrannus) i gromadniki (Allotus villosus). Możliwe, że polowały także na taszowate (Cyclopteridae), kury diabły (Myoxocephalus scorpius), dorsze (Gadus) oraz dobijakowate (Ammodytidae), a prócz tego zjadały skorupiaki. Młode mogły żywić się planktonem, prawdopodobnie też rybami i skorupiakami zwracanymi przez rodziców.
Historyczne opisy zachowań lęgowych alki olbrzymiej nie są zbyt wiarygodne. Dobieranie się w pary alki olbrzymie rozpoczynały na początku i w połowie maja. Istniało przekonanie, wedle którego łączyły się w pary na całe życie; niektórzy autorzy uważają jednak, że mogły spółkować z ptakami spoza pary, jak to bywa u alk zwyczajnych. Po dobraniu się w parę znajdowały miejsce gniazdowania w kolonii na klifie, gdzie prawdopodobnie również kopulowały. Dobrane już pary wykonywały rytuał, w którym kiwały głowami i pokazywały sobie białą plamę nad okiem, zdobienia dzioba i jego żółte wnętrze. Kolonie były bardzo gęsto obsadzone, niektóre szacunki mówią o parze na 1 m². Jeśli dołączały do nich inne gatunki alk, alki olbrzymie dominowały.
Samice składały tylko jedno jajo na rok, między końcem maja a początkiem czerwca; w razie utraty pierwszego jaja mogły znieść drugie. W latach z niedostatkiem pożywienia lęgi nie odbywały się. Pojedyncze jajo składane było na gołej ziemi, do 100 m od wybrzeża. Miało kształt owalny, przeciętnie liczyło 12,4 cm długości i 7,6 cm szerokości w najszerszym miejscu. Skorupka miała barwę od jasnożółtej po jasnoochrową, zdobiły ją zmiennie czarne, brązowe oraz szarawe plamy i linie, często skupione na szerszym końcu. Uznaje się, że ta zmienność pozwalała rodzicom na rozpoznawanie własnego jaja w kolonii. Podczas wysiadywania, w którym brały udział obydwa ptaki z pary, alki olbrzymie przybierały wyprostowaną pozycję. Wysiadywanie trwało 39–44 dni. Przeważnie klucie następowało w czerwcu, ale zdarzały się obserwacje jaj i w sierpniu.
Obydwa ptaki z pary karmiły pisklęta, które według jednego opisu porastał szary puch. Po dwóch lub trzech tygodniach młode były wystarczająco dojrzałe do opuszczenia gniazda, co zwykle czyniły w połowie lipca. Rodzice opiekowali się młodymi po opierzeniu, widywano też, jak pływały z młodymi na grzbietach. Alki olbrzymie osiągały dojrzałość płciową w wieku 4–7 lat.
Mała epoka lodowa mogła przyczynić się do redukcji liczebności alki olbrzymiej przez narażenie niektórych wysp na drapieżnictwo ze strony niedźwiedzi polarnych, jednak za drastyczny spadek liczebności odpowiada trzebienie kolonii dla pozyskania puchu. Do połowy XVI wieku kolonie wzdłuż europejskiego wybrzeża Atlantyku zostały niemal w całości zniszczone wskutek zabijania alk dla puchu, którym wypychano poduszki. W 1553 po raz pierwszy wprowadzono oficjalnie prawo chroniące alki olbrzymie, a w 1794 w Wielkiej Brytanii zakazano zabijania alk dla piór. W kanadyjskim mieście St. John's osoby łamiące ustanowiony w 1775 zakaz zabijania alk dla piór były publicznie chłostane, choć polowanie dla uzyskania przynęty dla ryb było nadal dozwolone. W Ameryce Północnej początkowo preferowano puch edredonowy, lecz – jako że w latach 70. XVII wieku nieomal wytępiono tam edredony – osoby pozyskujące puch zaczęły zabijać alki olbrzymie; jednocześnie spadał popyt na ich mięso, tłuszcz i użyteczność jako przynęty.
Na wyspie Funk alki olbrzymie wymarły przed 1800. Aaron Thomas służący na HMS Boston opisał w 1794 jak systematycznie trzebiono alki (przez autora nazywane „Penguins”) aż do ich wymarcia:
Wraz ze spadkiem liczebności alk olbrzymich wzrastał popyt na ich okazy i ich jaja, które dla zamożnych Europejczyków stały się wysoko cenionymi przedmiotami kolekcjonerskimi. Zbieracze jaj szybko zorientowali się, że jaja w obrębie kolonii są składane w różnych dniach, toteż mogą po nie powracać. Zbierali tylko jaja bez zarodków i przeważnie wyrzucali te z rozwijającym się zarodkiem.
Na wysepce Stac an Armin (St Kilda) w lipcu 1840 ostatnia widziana na Wyspach Brytyjskich alka została złapana i zabita. Trzech mężczyzn ze St Kildy złapało „garefowl”, zwrócili uwagę na małe skrzydła i dużą białą plamę na głowie. Związali ptaka i trzymali w niewoli przez trzy dni, nim nadszedł duży sztorm. Przekonani, iż ptak jest czarownicą i wywołał sztorm, zatłukli go kijem.
Ostatnia kolonia alk olbrzymich mieściła się na Geirfuglasker („Skale alki olbrzymiej”) u wybrzeża Islandii. Była to wysepka wulkanicznego pochodzenia, otoczona klifami chroniącymi ją od ludzi, jednak w 1830 po erupcji wulkanicznej została zatopiona, a ptaki przeniosły się na dostępną od jednej strony wyspę Eldey. W momencie odkrycia w 1835 tamtejsza kolonia liczyła blisko 50 osobników. Na zlecenia muzeów szybko zaczęto zabijać ptaki w kolonii. Ostatnia para, którą zastano podczas wysiadywania jaja, została zabita 3 czerwca 1844 na zlecenie kupca chcącego uzyskać spreparowane okazy. Jón Brandsson i Sigurður Ísleifsson udusili dorosłe, Ketill Ketilsson butem rozbił jajo.
Specjalizujący się w alkach olbrzymich John Wolley rozmawiał z mężczyznami, którzy zabili ostatnie osobniki, Sigurður opisał to następująco:
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) akceptuje doniesienie o obserwacji z 1852 w rejonie nowofundlandzkich Grand Banks.
Potencjalne przywrócenie alki olbrzymiej do życia z pomocą DNA pozyskanego z okazów muzealnych wzbudziło zainteresowanie internautów. Potencjalny sposób opisali członkowie kalifornijskiej organizacji pozarządowej Revive & Restore, zajmującej się zagadnieniem przywracania wymarłych gatunków. Wskazaną przez R&R przeszkodą jest między innymi sama metoda, dokładnie opanowana w przypadku kur domowych, jednak bez wystarczającego powodzenia w próbach z dzikimi ptakami. Zakłada ona wykorzystywanie międzygatunkowych chimer zarodkowych linii rozrodczych i edycję niektórych genów; jest to hipotetyczne rozwiązanie, do momentu opracowania założeń projektu próba z kurą domową i dzikim gatunkiem ptaka powiodła się jedynie dwukrotnie.
