Ambystoma długopalca (Ambystoma macrodactylum) – gatunek płaza ogoniastego z rodziny Ambystomatidae. Osobnik dorosły mierzy od 3,8 do 7,6 cm. Cechuje się cętkowaną, czarną, brązową i żółtą pigmentacją. Analizy paleontologiczne, genetyczne i biogeograficzne sugerują, że powstała około 81 milionów lat temu we wschodniej Ameryce Północnej.
Pierwotny zasięg występowania zwierzęcia obejmuje północny zachód kontynentu, nie wychodząc poza wysokość 2800 metrów nad poziomem morza. Zamieszkuje ono różnorodne środowiska, jak lasy deszczowe klimatu umiarkowanego, lasy iglaste, wybrzeża górskich zbiorników wodnych, równiny porośnięte bylicami, lasy jodłowe (z Abies magnifica), równiny porośnięte trawą Bromus tectorum oraz górskie łąki na skalistych brzegach górskich jezior. W czasie sezonu rozrodczego żyje w strumieniach o wolnym nurcie, stawach i jeziorach. Hibernuje przez zimne miesiące, które przeżywa dzięki zapasom białkowym i energetycznym zmagazynowanym w skórze i ogonie.
Wyróżnia się pięć podgatunków posiadających odrębności genetyczne i ekologiczne, a także fenotypowe (inny zakres barwy i odmienne wzory na skórze). Choć IUCN nadaje zwierzęciu status najmniejszej troski (LC), występuje wiele czynników negatywnie wpływających na środowisko jego życia.
Ciemne ciało tego płaza posiada na grzbiecie prążek barwy opalonej, żółtej lub oliwkowozielonej. Czasem może się on przerywać, tworząc serię plamek. Boki mogą zdobić białe lub bladoniebieskie plamki. Brzuch jest ciemnobrązowy lub koloru sadzy. Na stopach widnieją guzki rozwinięte znacznie słabiej niż u innych gatunków, jak ambystoma tygrysia.
Należące do tego gatunku jajo przypomina spotykane u bliskich krewnych: Ambystoma gracile i ambystomy tygrysiej. Jednakże w przeciwieństwie do A. gracile u ambystomy długopalcej nie zauważa się oznak zielenic, co czyni jajo żelowato zielonym. W obrębie jaja wierzch zarodka jest ciemniejszy niż spód. Dla porównania embrion ambystomy tygrysiej posiada na grzbiecie zabarwienie jasnobrązowe do szarego, kremowe zaś na spodzie. Jajo osiąga średnicę 2 mm lub większą z szeroką żelowatą warstwą zewnętrzną. Zarówno w jaju przed wykluciem, jak i nowo narodzona larwa posiadają stabilizatory będące wypustkami sterczącymi po bokach i wspierającymi głowę. W końcu odpadają, a wtedy ma miejsce wzrost skrzeli zewnętrznych. Utrata stabilizatorów uwidacznia się w płomiennych ostrych spiczastych zakończeniach na skrzelach. Gdy kijanki dojrzewają i stają się zdolne do przeobrażenia, ich kończyny wraz z palcami stają się zauważalne, skrzela natomiast ulegają resorpcji. Długie palce tylnych łap dojrzałej larwy odróżniają ten gatunek od innych.
Nakrapianą skórę kijanki zdobi czarna, brązowa i żółta pigmentacja. Kolor skóry zmienia się w trakcie rozwoju larwalnego, komórki barwnikowe, zwane chromatoforami, migrują i koncentrują się w różnych rejonach ciała. Pochodzą one z grzebieni nerwowych. U ogoniastych występują trzy typy chromatoforów: żółte ksantofory, czarne melanofory i srebrzyste iridiofory (lub guanofory). Gdy larwa dojrzewa, melanofory zbierają się wzdłuż ciała, zapewniając ciemne tło. Ksantofory grupują się wzdłuż kręgosłupa i szczytu kończyn. Resztę ciała pokrywa cętkowanie tworzone przez refleksyjne iridiofory po bokach ciała i na spodzie ciała.
Podczas metamorfozy palce rozwijają się z pączków na kończynach. W pełni przeobrażona ambystoma długopalca posiada cztery palce na przednich łapach, a na tylnych o jeden więcej. Długość głowy przekracza jej szerokość. Zwraca uwagę długi drugi palec tylnych kończyn, od którego pochodzi nazwa naukowa (gr. makros = długi; gr. daktylos = palec). Na skórze dorosłego płaza na ciemnobrązowym, ciemnoszarym do czarnego tle widnieje żółty, zielony do matowo czerwonego plamkowany pasek z kropkami lub plamkami po bokach. Poniżej kończyn i głowy ciało ambystomy jest białe, różowawe do brązowego z większymi białymi plamkami i mniejszymi żółtymi. Dorosłe osobniki osiągają zwykle 3,8-7,6 cm długości.
Opisywany tu gatunek należy do posiadających najszerszy zasięg występowania w Ameryce Północnej, w czym ustępuje jedynie ambystomie tygrysiej. Bytuje na wysokościach od poziomu morza do 2800 metrów. Zajmuje zróżnicowane strefy roślinne. Obszar ten zawiera izolowane endemiczne populacje w Monterey Bay i Santa Cruz w Kalifornii. Obejmuje tereny od północno-wschodniej Sierra Nevada w Kalifornii nieprzerwanie poprzez wybrzeże pacyficzne aż do Juneau na Alasce. Rozsiane populacje zamieszkują doliny rzek Taku i Stikine. Od wybrzeża Oceanu Spokojnego zasięg występowania przebiega południkowo do wschodnich podnóży Gór Skalistych w Montanie i Albercie.
Ambystoma długopalca zajmuje różnorodne środowiska: wilgotne lasy strefy umiarkowanej, lasy iglaste, obrzeża górskich zbiorników wodnych, równiny porośnięte byliną, lasy jodłowe (z Abies magnifica), równiny porośnięte trawą Bromus tectorum oraz górskie łąki na brzegach jezior. Osobniki dorosłe, gdy żyją na lądzie, bytują w podszycie leśnym, ukrywając się wśród zwalonych pni, kamieni i w norach.
Ambystoma długopalca, jak i inne płazy, rozpoczyna swe życie jako jajo. W północnej części zasięgu występowania jaja składane są w grudkowatych masach wśród traw, patyków, kamieni lub na błotniste podłoże spokojnych stawów. Liczba pojedynczo składanych jaj zmienia się, prawdopodobnie jeden klaster zawiera ich do 110. Samice zużywają na ich produkcję znaczną ilość energii, a ich jajniki przed sezonem rozrodczym osiągnąć mogą ponad połowę masy ciała zwierzęcia. W obrębie pojedynczej ambystomy znaleziono rekordowo 264 jaja, przy czym pojedyncze osiąga 0,5 mm średnicy. Skrzek trzyma razem żelatynowa warstwa zewnętrzna ochraniająca zewnętrzną osłonkę każdego z jaj. Zdarza się, że jaja składane są pojedynczo. Ma to miejsce zwłaszcza w cieplejszym klimacie południa Kanady i amerykańskiej granicy. Pojedyncze jajo zawiera zapas materiału energetycznego wystarczającego na jeden rok. Stanowi on źródło pożywienia w ekosystemach płytkiej wody i przyległego lasu. Skrzek zapewnia też odpowiednie środowisko dla lęgniowców, drobnych protistów zaliczanych niegdyś do grzybów.
Przed rozrodem dojrzałe ambystomy gromadzą się w dużej liczbie (przekracającej 20 osobników) pod kamieniami i kłodami nieopodal granic swych zbiorników rozrodczych. Intensywny rozród trwa kilka dni. Odpowiednie dlań miejsce to niewielkie niezamieszkały przez ryby stawy, bagniska, płytkie jeziora i tereny podmokłe o wodzie stojącej. U ambystomowatych wykształcił się charakterystyczny taniec godowy, do którego zazwyczaj zalicza się pocieranie się, wydzielanie feromonów przez gruczoły zlokalizowane w okolicy żuchwy, a także przyjmowanie specjalnej pozycji, w której następuje kopulacja. Przyjąwszy ją, samiec składa spermatofor, lepką szypułę połączoną z pakietem zawierającym spermę, po czym kroczy przy samicy z przodu, by dokonać inseminacji. Samiec może parzyć się więcej, niż raz. W przeciągu pięciu godzin zdolny jest do pozostawienia aż 15 spermatoforów. Taniec godowy ambystomy długopalcej przypomina ten spotykany u innych gatunków ambystom, szczególnie zaś A. jeffersonianum, jednakże tutaj nie zauważa się pocierania ani trącania. Za to samiec zmierza wprost w kierunku swej wybranki i łapie ją, kiedy ta próbuje pośpiesznie odpłynąć. Samiec ściska samicę za przednimi łapami i potrząsa. Nazywa się to ampleksusem. Czasami obejmuje on i dokonuje tej czynności z osobnikami należącymi do innych gatunków. Zawsze jednak do chwytania używa przednich kończyn. Nigdy zaś nie używa tylnych podczas tańca godowego, gdy pociera z boku na bok okolice podbródka nad głową samicy. Ta z kolei opiera się mu, później jednak poddaje się adoratorowi. Samiec zwiększa tempo i dynamikę, ocierając się o nozdrza, boki i czasami okolicę odbytu samicy. Gdy ta w końcu stanie się dlań łaskawa, umieszcza swój ogon nad jej głową, podniesioną i falującą na koniuszku. Jeśli wybranka zaakceptuje zaloty, samiec kieruje jej pysk w kierunku rejonu swej kloaki. Oboje poruszają się sztywno w przód, falując miednicami. Stwierdzając wtórowanie mu przez wybrankę, zalotnik zaprzestaje tego i składa swój spermatofor. Samica musi wtedy skierować się w przód razem z samcem. Po podniesieniu ogona samica otrzymuje pakiet spermy. Rzadko kiedy udaje się w pełni zrealizować taniec godowy już za pierwszym podejściem. Kilka dni po parowaniu się samica składa jaja.
Populacjom ambystomy długopalcej zagrażają fragmentacja środowiska, introdukowane gatunki i promieniowanie UV. Leśnictwo, drogi i rozwój zmieniły środowiska lądowe, gdzie płazy migrowały, zwiększył także śmiertelność. Siedlisko ambystomy długopalcej zazębia się z obszarami przemysłu leśnego, dominującego w gospodarce Kolumbii Brytyjskiej i zachodnich Stanów Zjednoczonych. Ambystomy będą musiały zmienić swe migracyjne zwyczaje. Działania leśników przeszkadzają im, nie oferując odpowiednich pasów ochronnych nad brzegami, brakuje też ochrony mniejszych terenów podmokłych, gdzie płazy te dokonują rozrodu. Populacje okolicy rzeki Peace w kanadyjskiej Albercie wyginęły z powodu oczyszczenia i drenowania terenów podmokłych na potrzeby rolnictwa. Introdukowanie pstrągów dla celów rybołówstwa sportowego w wielu bezrybnych wcześniej jeziorach także zniszczyło populacje ambystomy długopalcej. Wprowadzone do środowiska złote rybki pożerają jaja i larwy tego gatunku. Zwiększona ekspozycja na promieniowanie UVB stanowi kolejny czynnik przyczyniający się do globalnego spadku liczebności płazów. Wrażliwe nań jest także A. macrodactylum. Zwiększa się przez to liczba osobników zdeformowanych, a spada przeżywalność i tempo wzrostu.
Podgatunek Ambystoma macrodactylum croceum (ambystoma długopalca z Santa Cruz) znajduje się pod szczególną opieką. Objęto go ochroną w 1967 poprzez Endangered Species Act. Podgatunek posiada wąski zasięg występowania w kalifornijskich hrabstwach Santa Cruz i Monterey. Przed ustanowieniem ochrony prawnej kilku utrzymującym się jeszcze populacjom zagrażał rozwój gospodarczy. Tymczasem A. m. croceum jest ekologicznie wyjątkowe. Posiada unikatowy wzór skórny na plecach, niespotykaną tolerancję na wilgoć, stanowi także endemit, którego zasięg występowania nie łączy się z obszarem zamieszkanych przez inne podgatunki, do których zaliczamy A. m. columbianum, A. m. krausei, A. m. macrodactylum oraz A. m. sigillatum.
Podczas zimowych miesięcy w północnej części swego zasięgu występowania ambystoma długoplaca kryje się pod poziomem mrozu w norze wykopanej w twardym podłożu. Razem zimuje od 8 do 14 osobników. Podczas hibernacji korzysta z rezerw białkowych i energetycznych zmagazynowanych w skórze i wzdłuż ogona. Białka grają jeszcze drugą rolę: stanowią część mieszanki wydzielanej przez gruczoły skórne, używanej w celach obronnych. Zaniepokojona ambystoma faluje swym ogonem i wydziela kleistą, przypominającą mleko białą substancję o działaniu szkodliwym i lekko trującym. Kolor skóry stanowi z kolei ostrzeżenie dla drapieżników (ubarwienie ostrzegawcze), że zwierzę będzie niesmaczne. Wzory i barwy jego skóry różnią się od siebie, od ciemnych, czarnych do czerwonawobrązowych w przypadku tła, na którym widnieją plamki i ciapki od bladoczerwonobrązowych przez bladozielone do jasnożółtych pasków. Osobnik dorosły może także odrzucić cześć swego ogona i uciekać, podczas gdy porzucony fragment skręca się, odwracając uwagę drapieżnika. Zjawisko to nazywamy autotomią. Regeneracja i odrośnięcie ogona stanowi przedmiot wielkiego zainteresowania profesji medycznej.
