Bażant zwyczajny, bażant (Phasianus colchicus) – gatunek dużego ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae). W stanie dzikim występuje w umiarkowanych obszarach Azji i na zachód po skrajnie południowo-wschodnią Europę w 30 podgatunkach. Introdukowany do wielu regionów na świecie, w tym do Europy Środkowej, do której sprowadzono go z Chin w średniowieczu. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Długość ciała samców 75–89 cm, samic 53–62 cm; rozpiętość skrzydeł 70–90 cm. Występuje dymorfizm płciowy. U ptaków obojga płci występuje długi ogon. Samiec jest głównie rdzawobrązowy, pokryty ciemnymi plamkami. Głowa czarna, obecny zielonkawogranatowy nalot. Policzki i obszar nad okiem czerwone. Samica brązowa, pokryta ciemnymi plamkami. Zasiedlają różnorodne siedliska otwarte i półotwarte. Gniazdo mieści się na ziemi; samica składa 8–14 jaj, które wysiaduje sama przez 22–25 dni.
Długość ciała samców 75–89 cm (na ogon przypada 42,5–59 cm), masa ciała 770–1990 g; długość ciała samic 53–62 cm (na ogon przypada 29–31 cm), masa ciała 545–1453 g; rozpiętość skrzydeł 70–90 cm. Długość czaszki wynosi 59–76 mm, z czego 30–49 mm przypada na dziób. Górna szczęka jest wypukła, na wysokości nozdrzy występuje zagłębienie. Dziób ostro zakończony. Powierzchnia czaszki jest pofałdowana. Oczodoły duże.
Występowanie w zależności od podgatunku:.mw-parser-output.uklad-wielokolumnowy dl,.mw-parser-output.uklad-wielokolumnowy ol,.mw-parser-output.uklad-wielokolumnowy ul{margin-top:0}
BirdLife International wymienia 49 państw, do których introdukowano bażanty zwyczajne. Ptaki te wprowadzono do różnych krajów, szczególnie w Europie, Ameryce Północnej (w tym na Hawaje), na wyspy Morza Karaibskiego (Eleuthera, Kuba, prawdopodobnie również Portoryko), Australię, Tasmanię i Nową Zelandię w celach łowieckich. W Afryce introdukowano bażanty do Maroka.
Możliwe, że pierwszym miejscem w Europie, do którego wprowadzono bażanty, były wybrzeża rzeki Rioni (dawniej Phasis, stąd nazwa Phasianus) w Gruzji. Później introdukowano je do Grecji, a następnie rozprzestrzeniły się na terenie całego Cesarstwa Rzymskiego. W Anglii wprowadzono je w 1299. Introdukowano je również do Irlandii, jednak brakuje historycznych zapisków pozwalających ustalić, kiedy miało to miejsce. Do Europy Środkowej bażanty sprowadzono z Chin w średniowieczu. W Polsce bażanty zaczęto wprowadzać w latach 60. XVI wieku, na Mazurach i Pomorzu pojawiły się w połowie XIX wieku.
Pierwsze bażanty dotarły do Stanów Zjednoczonych 13 marca 1881. Około 60 bażantów zwyczajnych przybyło wtedy z Szanghaju na statku Otago do Port Townsend. Współczesny zasięg bażantów w Ameryce Północnej rozciąga się na obszarach rolniczych od południowej Kanady po Utah, Kalifornię, stany Nowej Anglii i na południe do Wirginii. W Ameryce Południowej wprowadzano je do chilijskiej prowincji Coyhaique od 27 grudnia 1995 do 27 czerwca 1996. Łącznie wypuszczono wówczas 2494 osobników. 20 lat później populacja nadal utrzymywała się w regionie, stąd do South American Classification Committee spłynęła propozycja wciągnięcia bażanta zwyczajnego na listę południowoamerykańskich ptaków (rozpatrzono ją pozytywnie).
Do Australii po raz pierwszy wprowadzono bażanty w lub przed 1855, dokładniej do stanu Wiktoria, gdzie jednak ptaki te nie przeżyły. Na Tasmanię próbowano wprowadzać bażanty od początku lat 80. XX wieku, jednak próby nie powiodły się. Przynajmniej według stanu wiedzy z 1993 populacja bażantów przetrwała na wyspie King. Do Nowej Zelandii bażanty te sprowadzono po raz pierwszy w 1842, do Wellington; były to osobniki z Anglii. Według stanu wiedzy z początku lat 90. XX wieku na Wyspie Północnej bażanty są dość pospolite, występują na południe do południka 40°S, zaś na Wyspie Południowej populacje ustabilizowały się w okolicach Nelson, Canterbury i Otago. Próba introdukcji na Norfolk (przed 1913) nie powiodła się.
Bażanty zwyczajne są osiadłe. Zamieszkują podobne środowiska niezależnie od pory roku. Często mają podobne preferencje, co kuropatwy (Perdix perdix), ale szersze. Zasiedlają różnorodne siedliska otwarte i półotwarte, również bardziej podmokłe, obrzeża trzcinowisk, przedmieścia, parki, ogródki działkowe czy tereny ruderalne. Pojawiają się również na terenach górskich i na zboczach, subtropikalnych płaskowyżach, w zimnych dolinach i oazach otoczonych pustyniami i wysokimi górami. W miejscach introdukcji występują w podobnych środowiskach, jednak preferują obszary rolnicze. Są aktywne w ciągu dnia, szczególnie rankiem i późnym popołudniem. Przyjmują charakterystyczną skuloną postawę, co jakiś czas wyciągając głowę i namierzając potencjalne zagrożenie. Zimą często spotykane są osobne grupy samic i samców, przy czym te drugie liczą zwykle nie więcej niż 10 osobników. Obserwuje się również haremy, przeważnie złożone z jednego samca i dwóch samic; najwyższa zanotowana liczba kur w haremie to 18. Napotkawszy zagrożenie, są bardziej skłonne uciec, biegnąc, niż odlatując. Nocują na drzewach lub w gęstej roślinności na ziemi.
Trop asymetryczny, palec II wyraźnie krótszy od palca IV. Palec I mocno zredukowany, niekiedy nie odciska się w tropie. Całkowita długość tropu 65–75 mm, szerokość 60–65 mm.
Wszystkożerne; żywią się nasionami, jagodami i innymi niewielkimi owocami, korzonkami, zielonymi częściami roślin, niewielkimi bezkręgowcami, takimi jak ślimaki, oraz małymi kręgowcami. Zjadają również pączki z drzew. Mogą kopać w ziemi w poszukiwaniu bulw. Często zbierają żwir z poboczy dróg. Jego drobiny pełnią rolę gastrolitów. Odchody bażantów mają barwę brązowoczarnozieloną. Latem są bardziej płynne, gdyż wtedy ptaki spożywają więcej soczystej roślinności. Pojedyncze odchody liczą do 20 mm długości i 4–5 mm średnicy. Nierzadko w zagłębieniach wśród roślinności, w których odpoczywały bażanty, można napotkać ich większą ilość. Dzięki temu można rozpoznać, w którym miejscu bażanty gniazdują lub przebywają nocą.
W Polsce samce już od jesieni skupiają wokół siebie samice. Część samców zimuje jednak samotnie lub w jednopłciowych stadach, a wiosną zapuszcza się w rewiry innych samców. Prowadzi to do walk, podczas których głośno pieją i energicznie trzepocą skrzydłami. Zachowanie to można sprowokować również głośnym dźwiękiem. Zaloty u bażantów przebiegają prosto. Samiec podczas żerowania co jakiś czas zatrzymuje się, wydaje z siebie głos ko-koro oraz potrzepuje skrzydłami lekko zadzierając i rozkładając ogon.
Okres lęgowy bardzo zmienny w zależności od miejsca występowania. W Azerbejdżanie okres składania jaj przypada na kwiecień i maj. W Jiangsu (centralne Chiny) rozpoczyna się w maju, w Turkmenistanie w kwietniu, w okolicach Amuru w maju–czerwcu. Brak pewnych informacji o porze lęgów w Australii; doniesienia mówią o zniesieniu w listopadzie, pisklęciu na początku grudnia i podlotach w styczniu i lutym (na Rottnest). Na Nowej Zelandii okres lęgowy trwa od końca czerwca do końca marca; najwięcej zniesień przypada na wrzesień–grudzień. W Stanach Zjednoczonych pora lęgowa trwa od kwietnia do maja.
Gniazdo zwykle znajduje się na ziemi w kępie traw lub pod osłoną na przykład krzewu. Utworzone jest z trawy; wyściółkę stanowią delikatniejsze trawy i pióra. W rodzimej części zasięgu bażanty składają od 8 do 14 jaj; odnotowywano jednak zniesienia liczące 1–28 jaj. W jednym z badań średnia długość jaja wyniosła 43,01 mm ± 1,84 cm, zaś szerokość 34,05 mm ± 1,44 cm (n = 938). Średnia ich masa wynosiła 29,2 ± 2,24 g. Jaja są stosunkowo małe, oliwkowobrązowe, niekiedy zielonawe, niebieskawe lub jasne, szarooliwkowe. Skorupka pozbawiona jest wzorów. Inkubacja trwa 22–25 dni.
Świeżo wyklute pisklęta porośnięte są miękkim brązowym puchem pokrytym kropkami. Ząb jajowy utrzymuje się do 1–2 dni po wykluciu, niekiedy odpada już po 5–6 godzinach od wyklucia. Średnia masa ciała dla świeżo wyklutych piskląt wynosi 23 g dla samców (21–26 g; n=14) i 22 g dla samic (19–26 g; n=12). Młode są zdolne do lotu po 10–12 dniach życia. Przeważnie młode pozostają wyłącznie pod opieką samicy; na Nowej Zelandii w 1 na 12 przypadkach młodymi zajmował się również samiec. Pozostają pod opieką samicy 10–12 tygodni. Dojrzałość płciową uzyskują po roku życia.
IUCN uznaje bażanta zwyczajnego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 2014, kiedy to wydzielono bażanta pstrego (P. versicolor) do osobnego gatunku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 160–220 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy ze względu na utratę siedlisk i nadmierne polowania.
W Europie są to ptaki pospolite, dzikie populacje zasilane bywają osobnikami z niewoli. W Azerbejdżanie przedstawiciele P. c. talischensis zostali niemal całkowicie wytępieni wskutek nadmiernego odłowu i niszczenia środowiska życia. Stan tej populacji jest nieznany. W Europie populacja wykazuje trend wzrostowy.
W Polsce gatunek łowny. Na koguty można polować od 1 października do końca lutego. Na kury wolno polować jedynie na obszarach zamkniętych ośrodków hodowli, gdzie prowadzi się hodowlę wolierową i od 1 października do 31 stycznia. Możliwe, że część populacji na obszarach introdukcji nie utrzymałaby się bez regularnego zasilania ptakami z niewoli. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja lęgowa liczyła 350–464 tysięcy par. Pomiędzy 2007 a 2018 rokiem liczebność populacji lęgowej wzrosła o około 46%. Bażant, jako gatunek introdukowany, nie został sklasyfikowany na Czerwonej liście ptaków Polski.
W jednym z badań dotyczących bażantów z Wielkiej Brytanii analizowano wpływ myszołowów zwyczajnych (Buteo buteo) na wypuszczone z niewoli bażanty. Dla drapieżników taka zdobycz jest łatwiejsza do zabicia niż ptaki dzikie. Według łowczych spośród 20 725 młodych bażantów wypuszczonych w latach 1994–1995 4,3% zostało zabitych przez myszołowy, 0,7% przez sowy, 0,6% przez krogulce zwyczajne (Accipiter nisus), 3,2% przez lisy rude (Vulpes vulpes), a 0,5% przez inne ssaki.
Badany był wpływ TCDD i podobnych do niej związków na rozwój zarodków i piskląt kur domowych, bażantów zwyczajnych i przepiórek japońskich (Coturnix japonica). TCDD i podobne związki wykryto (2011) w kilku ekosystemach Wielkich Jezior Północnoamerykańskich. Objawy zatrucia są podobne na etapie rozwoju zarodkowego, jak i po wykluciu; obejmują śmierć, zahamowanie wzrostu i zaburzenia rozwoju, takie jak deformacje dzioba, brakujące oczy i wybrakowane upierzenie. Najmniej oporne na zatrucie TCDD okazały się embriony kurze; bażancie były drugie w kolejności.
